What we know about mother and father

This post is a copy of my now defunct Friendster blog. Friendster blog just isn't good, so I migrated all my posts from there to here.

Father is five years younger than mother. She was his teacher in his senior year in high school. How they became lovers and how they got married despite mother’s family, we do not know. What we know is that father was somewhere in a boarding house in Delgado — drawing lines, drafting plans, building houses on his desk for his final exams — when I was born, one year and six months after my brother. Father’s mother, Mother tells, pretended not to know. Mother had to take her own pregnant self to the hospital.

Father stopped schooling after my sister was born. Why? we do not know. What we know is that he went to Saudi, sent us some money and voice-tapes telling us of the desert heat and singing to us about loneliness, and asked us — we three children — what gifts we want for Christmas.

Several years again would pass, and several events again would happen: grandfather dies and father doesn’t get the part of the land grandfather promised him; father comes home one night with his eyes swollen; grandmother ceases to talk with mother; father leaves to work for Taiwan; father’s brothers ask mother for payments — the reason for which we didn’t know either —, and we realize the vastness of the universe of our unknown. So we started asking mother. But she would answer us “Ay, Nonoy! Your father . . . ” and she would tell us how hard life has been for us, how hard life still is for us, and how father works so hard for us, Ay! your hard-working father! and how hard she works for us, too, and that we ought to understand, that we will have to understand, and that someday — someday — we will understand, and that we ought not to ask so many questions because it is a burden to be thinking about answers to questions when we ought to be earning money for the bills and your schooling and our food.

So we shut our little mouths up and get contented. So this is all we know about mother and father.

Ang Relo nga Guba

This post is a copy of my now defunct Friendster blog. Friendster blog just isn't good, so I migrated all my posts from there to here.

Last night, I browsed through my old CDs and discovered that I have this one short story. It’s the only short story, out of many drafts I wrote, that I was able to finish… and forget about. It’s written in Kinaray-a. So good luck to those who don’t understand my mother tongue.

i

Dasig ang akon tikang paadto sa lugar nga ginhambal kanakon ni Anne. Late ron ako. Mga twenty minutes. Bwisit nga relo. Kung san-o mo gani kinahanglan, amo pa kag magbisyo. Waay ko gid matalupangdan, sagi ko man ka suksok-suksok. Daw gaandar pa man kaina. Pay kang paglantaw ko liwat, ang oras waay ron gali nagapanaw. Sa pagkamatuod, pagkapamangkot ko sa tupad ko, rayu ron gali ang ginpalagyo kang oras kanakon. Late ron ako.

ii

Waay gid ako makapanumdom dayun nga si Anne gali to ang ginhambal kanakon kaina ni Tita Diding sa pihak balay nga nagapangita kanakon sa telepono. Imaw man kami kahapon sa may eskwelahan. Dungan man kami sa sarakyan nag-uli. Kalinong lang kana sa bilog nga oras kang amon pagbiyahe halin sa Miagao. Nagpirong-pirong don lang ako para daw bukon man ti kasaw-a nga kahipos kanamon, nga waay kami ga-istorya. Nasaw-ahan ako nga linung kung ga-imaway kami.

Ginmukra ko lang liwat ang mata ko kang nagpundo ron ang jeep sa tubang ka John B. Gintandog ni Anne ang alima ko nga daw sa mahinay nga ginpusga kag dayun tana nagpana-og. Pag-abot sa pihak nga kanto, nagpanaog ron man ako kag dayun man nag-uli.

iii

Mahinay ko nga ginduot sa talinga ko ang handset kang telepono kag anay ako nga nagpamati antes ako maghambal.

“Sin-o dya?”

“Ay, Ands, si Anne ni.” Mahinay ang limug na sa pihak nga linya.

“Ay Anne, ikaw gali.” Nabatian ko ang akon kaugalingon, sa pagtikab kang akon baba para magsabat pa gid liwat, nga daw sa gulpi lang may nagtuhaw nga magamay nga yuhum. “Taymingan nga nanawag kaw haw?”

Bukon man ti malawig ang istoryahanay namon ni Anne sa telepono. Una nagpamangkot tana kanakon kang urubrahon namon sa Econ 150, dayun kung may nabilin pa ako nga readings sa Psych 155, dayun na pamangkot pa gid kung ano ang gaguwa sa sine. Waay ako kamaan. Ansa haw, hambal ko. Hambal na, kit-anay kami kuno tulad nga hapon sa may Mama Tsina. Waay ron ako liwat nagpamangkot kung ansa.

iv

Si Anne. Classmates kami halin kang first year. Urihi don lang man kadya kag nag-imaway kami gid. Kadya lang nga second year, kang mga tunga-tunga kang second sem. Nangin group mates kami one time sa project namon kay Sir Garcia. Halin kato, pirme ron kami naga-imaway sa grupo. Mag-uru-istorya kami gani, sabat-pamangkot lang parti sa Econ 101. Halin kato, kay kung mag-ubra kami gani kang projects, gadururungan kami mag-igma. Nabuyo kami. Pirme run kami nagadungan mag-igma. Kang urihi, gin-abay don lang namon pati pamahaw. Pati Hum II kag Comm III ginadara ron namon sa istoryahanay. Halin kato, pirme ron kami gadungan mag-uli. Kang urihi, ginmangkot ko tana kung san-o birthday na. Ginsabat na ang pamangkot ko kang pamangkot man: san-o imu birthday haw?

v

Kang urihi nga dya may ginsugid kanakon si Anne. Si Renan kuno, classmate namon kang last year sa Psych, nagatext-text kana. Kataraka kuno gani, kay grabe gid manabadt. Ang di-a nga daw nagapurupabatyag kuno kana bala haw, nga daw waay man. Amu ria nga nainit tana: indi tana kamaan kung ano gid. Pay hus, hambal na, nahadluk lang ri-a si Renan nga maghambal gid. Kay kung hambalon na ron gani —– hus! —– waay man tana ti may mabuol!

Manugsembreak ron to kang ginsugidan na ako. Pagkit-anay namon liwat pagbukas kang second sem, sanag ang badlak kang ana nga mata nga indi maghalin ang turok sa sari na man ka pindot nga cell phone na. Hambal ko, ti kumusta ron kaw Anne. Ginsabat na ako kang paglapad pa gid kang malapad na ron ngadaan nga yuhum. Tanda ron kuno.

vi

Tatlo ka adlaw halin tulad mangin eksakto nga tatlo ron ka bulan nga si Anne kag si Renan. Halin kato kang nangin tanda, nag-amat-amat laka don lang ang amon pag-imaway mag-igma. Daw nagsakit man ang buot ko, pay hambal ko daw waay man ako ti rason. Kung sa san-o lang kami idyan madungan igma, ti dungan eh. Kag kada Biyernes gadungan man angud kami mag-uli.

vii

Kang last week lang, Lunes, bag-o lang natapos ang klase ko kay Sir Albarran, nakita ko tana sa may mga bangko sa sagwa kang cafeteria, nagaturok sa may salug kag nagakupo sa ana mga libro nga daw may ginapanumdom. Pagpundo ko sa tubang na, ginturok na ako ti lawig kag dayun na hambal, dungan lang kami kuno igma. Baw a, paminsar ko lang, ano dya, gabawi man kay daw mabatyagan na man nga daw madugsan ron ako?

Maan lang. Siguro, hambal ko, kay pagkasunod nga adlaw ginhulat na man angud ako sa sagwa kang cafeteria para madungan kami igma.

viii

Miyerkules, Huwebes.

Pagka Biyernes, kahapon, ginpamangkot ko tana sa tunga kang ana malawig ang mga lak-ang nga pagtimo kang ana pagkaon: “Anne,” ginturok ko tana pagkatapos ko tungtong kang bag-o ko lang gin-imnan nga baso. Gintaw-an ko man gawa ti gamay nga pagkalangu-lango ang tono kang pamangkot ko. “Daw . . . pirme ron man ta liwat gadungan igma haw? May . . .”

“Wala Ands a,” gintungtong na sa kilid kang ana nga pinggan ang waay na madayun timo nga kutsara kang kan-un kag ginduso na sa tunga kang lamesa ang ana nga pinggan. “May research daan subong sanday Renan. Ga-field sila gani. Sa may Rehab Center kuno. Ti . . .”

“Ah.”

“Huo.” Sagi na ka hampangan ang ana kutsara.

“Mmm.” Ginhakwat ko ang akun baso kag nag-inum. Sa pagtulon ko kang tubig, batiun ang pagpanaug kang tubig sa akun tutunlan.

“Kag isa pa,” ginbutong na liwat ang pinggan na kag gintimo ang nabilin nga kan-on. Pagkatapos, nagtao tana kang isa ka gamay pay matam-is gid nga yuhum. “Gusto ko man makabawi e. Indi man ko siguro manhid no,” ginbu-ol na ang baso ko kag nag-inom ti gamay, “nga indi ko mabal-an nga damu na ko utang sa imo nga pagdungan sa panyaga.”

Nabatyagan ko ang paghurma kang isa man ka yuhum sa kilid kang bibig ko.

ix

Raku pa gid ang ginpang-istoryahan namon ni Anne, ang ginpang-istorya ni Anne kanakon. Ang sa mga adlaw nga waay kami nagdungan mag-igma, gin-ubos na panugid kahapon ang kung ano ang mga daad ginpangsugid na ron. Ubos-ubos, tingub-tingob. Nagabadlak gid ang mga mata na ka sagi istorya —– parti sa bakasyon na kang sem break (kahapon ko lang nadumduman nga waay pa gid gali kami kaistoryahanay ti mayad sem nga dya, kahapon pa lang), ang mga dates nanda ni Renan, ang mga projects na, kag iban pa gid. Nahidlaw man tana kuno kanakon, kag nagyuhum lang ako. Burbay nagbalik ruman ang istorya na parti sa date nanda ni Renan.

Pagkaburbay, daw sa ginhapo man tana kuno ka sagi wakal. Nagkadlaw ako. Kag nagkinadlaw lang kami darwa. Mahapo man gali ang magsagi gid ka kadlaw, hambal ko. Nagtangu-tango lang tana kang ana nga ulo kag magyuhum-yuhum.

Hambal ko halin sa waay lang, “Haha, talagsa lang gid man gali mag-abot nga sadya-sadya lang no? Di-a bala nga waay nyo man ginplanuhan pay, basta —– sadya lang kamu.”

“Talagsa lang gid man.”

Ginsabat ko tana kang pamangkot, “San-o ruman dya ayhan maliwat?”

Nagyuhum lang tana liwat. Ginturok ko lang ang mga mata na nga daw nagabadlak gid, kag naghipus lang man. Gintumud ko ang lima ko sa lamesa, nagpanampu-ay, kag nagbalos sa yuhum na. Nagyuhum-yuhum lang kami darwa.

Malawig ang amun nga pag-istoryahanay: istorya nga may wakal, kag istorya man nga yuhum-yuhum lang. Pagkahapon, nakapoy gid tana siguro, natingala man ako gani, nga waay ron, waay gid kami nakaistoryahanay liwat sa sarakyan.

x

Nagasamu-samu ang akon paminsaron sige ang panaw ko halin sa Atrium paadto sa may Mama Tsina. Pagbukas ko kang salaming nga pwertahan, nakit-an ko dayun ang orasan sa babaw kang dinding nga buta kang mga espeho sa likod kang cashier. Forty-five minutes ron ako nga late! Baw, bwisit gid nga relo.

Nagsulod ako sa may pihak nga punta kang Mama Tsina kag nakita ko si Anne nga nagapungko patalikod sa may aragyan. Ginparapitan ko tana.

Waay tana kabatyag nga may nagparapit ako sa likod na. Nagpanumdom ako nga kuyuson ko tana, kag naintindihan ako kang akon nga alima: gintabunan ko ang mga mata na. Pay ako pa ang nakuyus. Pagkaduot nga pagkaduot kang alima ko sa mata na, nabatyagan ko nga daw basa haw: daw basa, kang luha.

xi

“Ands? —–,” ang limug ni Anne naghambal kanakon nga bul-on ko ron ang alima ko sa mata na.

“Anne? —– ”

“Ands —–,” naghinay ang limug ni Anne. “Si Renan . . .” ang pagmitlang na kang mga tinaga daw sa pamangkot ang tono, ukong daw sa may isugid man tana pay waay tana magpadayon, kag gin-utod na sa pagtulon na kang ana nga laway. Daw sa tunga-tunga kang gusto na mitlangon, pay ginapunggan na ipabati.

Una, waay ko maintindihan.

Nagduko tana kag gintungtong ang alima na sa dalum kang ana nga dughan kag ginhimo na nga inumol.

xii

“Anne . . .”

Nagpungko ako sa may tupad nga purungkuan kag ginturok ko si Anne sa ana nga mata. Ang sanag kang hapon nga nagasulod sa mga salaming kang Mama Tsina, nagpasanag pa gid kang badlak kang ana nga mga mata. Nagaduko tana pay waay nagbutig kanakon ang mga ginasanagan nga basa nga inagyan kang ana nga mga luha. Sa pihak na nga alima ang ana nga bug-at ron nga panyo.

“Anne,” hambal ko.

Nagpirong si Anne kag nagduko pa gid. Ginpili ko lang anay nga maghipus. Waay ako kamaan kung ano ang ubrahon ko, waay ako kamaan kung ano ang ipamangkot ko kana, kung mahambal gid man ako, ukong kung mamangkot gid man bala ako. Ukong, siguro, basi manugid man lang tana kanakon. Nagsandig ako sa purungkuan ko kag naglantaw sa sagwa.

Sa sagwa, ang mga tawo sige lang ka labay-labay, ang mga jeep sige lang ka binurhot; waay tanda kamaan, waay tanda ti labot, kung ano ang gina-ubra namon sa sulod. Halin sa Villa nga jeep, may nagpanaog nga darwa ka bayi. Isa ka nanay kag isa ka bata. Burbay, may naglumpat pa gid nga isa ka bata nga laki. Gindapit tana kang darwa ka mga bayi, kag nagtabok tanda sa may dalan. Nagsulod tanda sa may St. Paul’s.

Amu pa lang kag nadiparahan ko ang St. Paul’s. Ang bakod nga ospital sa may tabuk, raku ang nagaginuwa nga mga tawo, mga sarakyan nga private, kag mga taxi. Nasumalang kang darwa ka mga babayi nga may ginadapit nga bata nga laki ang isa ka taxi. Halin sa Mama Tsina, nakita ko pa nga sa sulod kang amo nga taxi may isa ka bayi nga gasakay nga daw may ginakungkong sa atubang na nga daw pinutos sa lampin. A, hambal ko lang sa kaugalingon ko, basi bag-o lang kabata.

Burbay, nabati-an ko ang dalum nga paginhawa ni Anne. Pagbalikid ko, tadlung ron ang pungko na kag nagapamahid ron tana kang panyo sa mata na. Ginpabay-an ko lang anay. Mabatyagan ko nga daw sa gabuylo tana. Madalum ang ana nga mga ginhawa.

xiii

Naghulat lang ako. Naghulat.

Nagturok ako liwat sa may sagwa kag liwat ko man nga nakita ang St. Paul’s. Pagkabalikid ko kay Anne, nakit-an na kung diin ako bag-o lang nagturok. Kag ginpalagyo na ang mata na kanakon kag nagturok man sa St. Paul’s.

Malawig ang turok na sa St. Paul’s. Naghulat lang gid ako liwat. Naghulat. Nagturok ako sa sagwa kag nakita ko liwat ang St. Paul’s. Pagbalikid ko kay Anne, nakita ko ang mga mata na. Ang sanag nga nagahalin sa sagwa, nagadugang sa badlak kang ana mga mata. Nagabadlak ang mata ni Anne. Nakit-an ko kung paano amat-amat nga nagsampok ang kiray na, kung paano daw may ginapunggan nga bartyagon nga amat-amat nga nagkurit sa kilid kang bibig na, kung paano amat-amat, amat-amat, daw nagkudog-kudog kag nahulog ang abaga na. Amat-amat, mabati-an ko ron ang hibi ni Anne. Halin sa hinay, amat-amat nagatunog. Pay waay gahalin ang turok na sa St. Paul’s. Waay nagahalin ang turok ni Anne sa St. Paul’s.

Ginkaptan ko si Anne sa ana nga alima, kag sa alima ko, nagturo ang ana nga luha.